Kuźnica jako miasteczko królewskie powstała ok. 1536 roku. Wówczas Jerzy Jackiewicz Zelepucha, namiestnik łabeński, molawicki, żorosławski i kwasowski, leśniczy grodzieński (1536), na polecenie królowej Bony założył tu miasteczko i nadał jego mieszkańcom prawo do szynkowania miodu, piwa i gorzałki oraz cotygodniowy targ. W 1540 roku wspomniano jarmark kuźnicki odbywający się na dzień Św. Ducha. Mapa sporządzona przez Jana Jakubowskiego, przedstawiająca powiat grodzieński w XVI wieku ukazuje Kuźnicę, ale tereny na południe od niej pozostają nieskolonizowane. Wynika to w dużej mierze pewnie z braku źródeł. Nie tylko z braku źródeł obiektywnie, ale z braku źródeł u mnie w domu bo jak pisałem w pracy remont i drzwi zabite na głucho. 

Tak czy inaczej w 1650 roku wieś znajdowała się we włości kuźnickiej i zapisana została jako Nowaniedziela rozmierzona na 16 włókach. Sporo o tej miejscowości informacji przynosi inwentarz z lat 1679 roku. Było tu 16 włók gruntu z których 5 i 1/4 osiadłych pod poddanymi, 8 i 1/6 czynszowych i 2 włóki puste co pewnie było skutkiem zniszczeń wojennych w latach 1655-1661. Mieszkali tu wówczas gospodarze których zamieszczam w formie obrazka.

Byli oni zobowiązani do następujących powinności: „Poddani tej wsi za dziakło i inne powinności z włóki osiadłej po zł 15, a z czynszowych po z 5 płacili. Teraz także za takowe powinności corocznie na św. Marcin do rąk pana podstarościego płacić mają z włók osiadłych nr 5 i 1/4 po zł. 20, z czynszowych 8 1/6 po zł 20, z pustych włók nr 2 po zł 3, groszy 6”. Płacono też z paszni dwornej podlipskiej oraz za sianożęci. „Przy tym mosty i wypusty przy młynach naprawować, a gdyby tego potrzeba było nowe budować, groble u stawów szarwarkiem z całą włością zasypować i drzewa z puszcze wywozić, gdy potrzeba. Bażantnice na swoich dzielnicach parkanić”.

Podczas pobytu króla w Grodnie zobowiązani byli do wszelkich posług na usługę zamkową, „osobliwie drew z każdej włóki wozów 2 i słomy wóz odwiozą, stróża koleją według potrzeby do zamku grodzieńskiego posyłać będą powinni. Na pana podstarościego i innych dozorców z każdej włoki osiadłej i czynszowej żyta garcy 12, jęczmienia garcy 12, owsa garcy 12, kurę jedną z włóki, z dwóch włók gęś, drew wóz z włók czterech, siana wóz i słomy wóz do roku raz wydadzą. Do tego stróża jednego na usługę dworną koleją z całej włości, na tydzień wysyłać będą. Mowa jest jeszcze o procesach prawnych i karach za zasiewanie cudzych gruntów.
W sumie ze wsi miano uzyskać 330 zł i 15 groszy.

W 1775 roku wieś należała do guberni sokólskiej i naliczono tu 31 domów i była to największa wieś tego klucza, poza miasteczkiem Kuźnicą. We wsi funkcjonowała karczma, którą w 1786 roku tak opisywano: „Karczma w Nowejdzieli z drzewa ciosanego wybudowana, częścią dranicami , częścią słomą kryta z kominem z gliny i chrostu nad dach wyprowadzonym, z sienią z drzewa na pół szczepanego w słupy zarzucanego, w końcu wjazd mająca, wrota z dranic na biegunach jedne, z boku małe na biegunach z zaszczepką drewnianą. Drugie wchodząc do izby drzwi na biegunach roboty ciesielskiej z zaszczepką i probojami. Okien dobrych w drzewo oprawnych ze szkła dobrego sztuk 3.

Piec z kafel szarych z podmurowaniem glinianym. Drugi chlebowy z gliny ubity z kominem glinianym do siennego takiegoż wyprowadzonym. Pułap z tarci ułożony, podłoga z gliny ubita. Przy tejże izbie komora z drzewa ciosanego. Drzwi na biegunach roboty ciesielskiej z zaszczepką, probojami i zasuwką drewnianą, w tejże okienek małych bez szkła 2. Pułap z tarcic ułożony, podłoga z gliny ubita. W tejże karczmie ław z dylów dwie, stół stolarskiej roboty jeden i zydel ciesielskiej roboty jeden.

Browar stary z drzewa różnego w połowie dranicami, a w drugiej połowie słomą kryty. Wrota podwójne z dranic na biegunach jedne. Horno z kamieni i gliny ulepione. Przy tymże browarze studnia drzewem cembrowana z żurawiem i rynną do browaru wpuszczoną.
W 1789 roku zaś należała do wydzielonego folwarku Podlipki, zapisana jako Nowadziel i liczyła 36 domów i 160 mieszkańców. We wsiach, które wchodziły w skład folwarku – Podlipki i Nowadziel mieszkało 12 Żydów.

W latach zaboru pruskiego wieś przynależała do amtu Dubnica, powiatu dąbrowskiego. W 1801 roku dzierżawcą wsi był Michał Pentelski, porucznik wojsk litewskich. Wiemy np. że 4 stycznia 1801. Franciszek Wołkowicki, amtman dubnicki informowała Kamerę, iż włościanie z Nowodzieli i Podlipek w amtcie dubnickim zgłaszali pretensje na Pentelskiego, byłego dzierżawcę kuźnickiego, który źle się z nimi obchodził. Alfred Rochalski sporządził spis mieszkańców – gospodarzy z 1801 roku. Nazwiska mieszkańców, którzy żyli na tym terenie zamieszczone zostały na zdjęciu w galerii. 

W 1853 roku było tu 43 domy, w których mieszkało 149 mężczyzn i 137 kobiet. W 1887 roku było tu aż 87 domów. A przed I wojną światową liczba domów się nie zmieniła. Po wojnie podczas spisu w 1921 roku we wsi wykazano 95 domów mieszkalnych, w których mieszkało 526 osób w tym 237 mężczyzn i 289 kobiet.

Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę rzymskokatolicką. Jak widać okropności I wojny wsi nie dotknęły. Natomiast skutki wojny widoczne są w znacznej przewadze liczebnej kobiet nad mężczyznami (pobory do wojska, śmierć na foncie).
Spis mieszkańców z 1928 roku wydany przez Alfreda Rochalskiego w galerii zdjęć. 

źródło: Fundacja Ochrony Zabytków "Na Rubieży"
Zdjęcia: Grzegorz Ryżewski

opr./WŻ/