Pierwsze źródłowe potwierdzenie jej funkcjonowania pochodzi z 1556 r. Ze sporu między właścicielem Kuźnicy, a popem kuźnickim (1558 r.) wnioskować można, iż była to cerkiew dworska. Budynek świątyni i „dom popowski” należały do Mieleszków, zaś pop uposażony był dziesięciną z majątków Kuźnicy i Hornicy.

Zapewne pełniła ona również funkcję świątyni parafialnej dla okolicznych mieszkańców, w tym mieszczan kuźnickich. Po raz kolejny świątynię wymieniono w 1560 r., kiedy to Iwan Fedorowicz Mieleszko zastawił ją wraz z dworem i pozostałym majątkiem żonie.

W XVII w. właścicielami majątku Kuźnica była rodzina Micutów. W 1670 r. podstarosta grodzieński Olbrycht Micuta życzył sobie być pochowanym w sklepie cerkwi kuźnickiej. W 1690 r. majątek Kuźnica był podzielony na dwie części. Jedną z nich posiadał Karol Micuta, drugą – Adam Micuta. Pod koniec XVII lub na pocz. XVIII w. Micutowie ufundowali przy cerkwi konwent bazylianów. Dzieje tego zgromadzenia nie są dokładnie znane i wymagają odrębnych badań. Inwentarze miasta i klucza kuźnickiego z lat 1650, 1680, 1708, 1712, 1786 nie wspominają o cerkwi, ponieważ istniała ona na gruntach prywatnych, które również zwano Kuźnicą.

W 1704 r. Krzysztof Micuta, podkomorzy grodzieński podarował bazylianom z Supraśla fundusz cerkwi kuźnickiej. Przyłączył też do niego majętność Sterpejki w pow. grodzieńskim, na której zachowywał sobie prawo dożywocia. Zawarte w dokumencie wyłączenie czterech poddanych z majątku Sterpejki (Wołyńców), których fundator ofiarowywał swemu synowi Kazimierzowi Florianowi Micucie oraz forma dokumentu świadczy, że nie był to pierwszy dokument funduszowy bazylianów kuźnickich.

Kiedy Sterpejki i Wołyńce stały się realną własnością bazylianów kuźnickich nie wiadomo. Kolejne dokumenty funduszowe bazylianów kuźnickich pochodzą z 1721 r. Karol Micuta cześnik sanocki ofiarował bazylianom pod budowę klasztoru górę „przy samej cerkwi (...) gdzie przed tym tylko dwory bywali”.

Dokument ten pozwala stwierdzić, iż cerkiew kuźnicka ocalała z zamętu, który towarzyszył wojnie północnej lub że została ona do tego czasu odbudowana. Cerkiew znajdowała się u podnóża góry bazyliańskiej lub na samej górze. Zapewne na miejscu cerkwi znanej z XVI w. Ze źródła z 1558 r. wnioskować można, iż cerkiew znajdowała się blisko dworu Mieleszków.

Kolejne nadanie otrzymali bazylianie kuźniccy z rąk Kazimierza Ludwika Micuty, starosty sumiliskiego bratanka pierwszego fundatora. Ofiarował on zgromadzeniu majątek ziemski Kuźnica – Wojnowce z jurydyką w miasteczku Kuźnicy. W skład jurydyki wchodziła karczma w Kuźnicy.

W 1738 r. opat supraski zezwolił Konstantemu Tołłoczce, starszemu konwentu kuźnickiego ją sprzedać z uwagi na to, że przynosiła bardzo niewielkie zyski. Kazimierz Ludwik Micuta w 1743 r. uczynił kolejne nadanie na rzecz bazylianów. Darował on konwentowi drugą część majątku Kuźnica – Wojnowce, dawniej należącą do Karola Micuty, cześnika sanockiego, którą wykupił na potrzeby fundacji z rąk Jana Micuty, oboźnego grodzieńskiego. W dokumencie funduszowym nałożył na zakonników obowiązek odprawiania nabożeństw za swą duszę oraz dusze członków rodziny z warunkiem „aby tam zawsze mieszkało 5 zakonników”. Wyraził też wolę bycia pogrzebanym w świątyni bazylianów kuźnickich.

W tymże roku zapis na Kuźnicy-Wojnowcach uczynił bazylianom Jan Kazimierz Micuta. W związku z ciągłymi procesami między bazylianami, Chreptowiczami, Usowiczami, Micutami o pograniczne ziemie nastąpiła zamiana funduszu. Anna Chreptowiczowa wypłaciła zakonnikom 3000 zł, w zamian za co ci ustąpili część wsi Chreptowce. Ofiarował ją bazylianom w bliżej nam nieznanych okolicznościach Kazimierz Florian Micuta, podkomorzy grodzieński. Wiemy, że kupił te dobra pod koniec XVII w. od Piotra Chreptowicza, sędziego ziemskiego grodzieńskiego (zm. 1687). Nie uspokoiło to jednak sytuacji prawno – majątkowej, bo sprawy bazylianów z wymienionymi rodami trwały nadal. W 1747 r.

Dobrogost Kazimierz Boufał, wojski i pisarz pow. grodzieńskiego ofiarował 10 000 zł polskich w zamian za dwie msze legacyjne tygodniowo. Na sumę tę składały się: 6 000 zł wydane przez niego „na cerkiew chwalebnie nowo erygowaną w konwencie kuźnickim”, jurydyka w Kuźnicy zastawiona mu za 1500 złp przez Jana Micutę, oboźnego grodzieńskiego, 500 zł wydane na remont znajdującej się na jurydyce karczmy oraz 2 000. gotówką.

W 1777 r. Franciszek Bouffał wyrobił sobie kaduk na dobra bazylianów kuźnickich z folwarkami Sterpejki i Wojnowce oraz jurydyką w Kuźnicy. Na życzenie królewskie sprawa została jednak załatwiona polubownie w 1781 r. Taryfa dymów z 1790 r. wymieniała 1 dym miejski należący do bazylianów kuźnickich, a według taryfy dymów z 1794 r. w posiadaniu bazylianów kuźnickich było 9 dymów ziemskich. Do 1795 r. kościół bazylianów kuźnickich p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego należał do dekanatu grodzieńskiego w diecezji metropolitalnej. Kuźnickie zgromadzenie podporządkowane było klasztorowi supraślskiemu jako tzw. rezydencja.

Wizytacja z 1804 roku pisze: „Cerkiew kuźnicka WW OO bazylianów ma cerkwie sobie najprzyleglejsze te: 1mo nowodworska odległa o mil dwie, 2do samohrudzka o mil dwie, 3tio jurowlańska o mil 3. Należą do parafii pomienionej cerkwi: miasto Kuźnica, wieś Bakuny, d[itt]o Kuścina, d[itt]o Dołhosielce, d[itt]o Wizgi, d[itt]o Nowawola, d[itt]o Mielankowce, d[itt]o Putnowce, d[itt]o Woynowce, d[itt]o Wołyńce. Wyrażone wsie do cerkwi kuźnickiej złych przepraw nigdy nie doświadczają. Cała ta parafia położona jest w Dystrykcie Dąbrowskim. Osób do komunii przychodzących w całej parafii znajduje się mężczyzn 285, kobiet 146, in summa 431. I ci wszyscy tak w odprawowaniu spowiedzi wielkanocnej, jako w przyjmowaniu Najświętszej Komunii corocznie prawu kościelnemu czynią zadosyć. Cała ta parafia nie rozciąga się dalej nad mil 3. Do dozoru tej parafii przeznaczonym jest W O Hilarion Morelli z.[akonu] ś.[więtego]. B.[azylego] W.[ielkiego] mający wieku swego lat 52. Wyświęcony na kapłaństwo od JW Horbackiego, koadiutora metropolii. Metryki ludzi ochrzczonych, zaszlubionych i umarłych w księgi na to sporządzone wpisują się, ale nie według schematu od rządu wydanego i nieregularnie. Akta na wpisywanie publikandów i zaleceń od rządu nadesłanych jeszcze niegotowe. Pieczęć cerkiewna znajduje się. Regestr do komunii przychodzących należycie zapisany”.

Więcej informacji o Kuźnicy znajdziecie tutaj: http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata…

źródło: Fundacja Ochrony Zabytków "Na Rubieży"
zdjęcia: Grzegorz Ryżewski

opr./WŻ/